Heel bijzonder is dat de oude kerk in Aalten als enige in Nederland de naam draagt van de heilige Helena. De naamdag van Sint Helena is op 18 augustus. In de katholieke dienst van 3 augustus is daar aandacht aan gegeven. Meer daarover kunt u lezen in het verslag van Hans de Graaf. Maar ook het openingsartikel van dit nummer gaat in op de heilige Helena.
redactie KerkVenster
DE GROTE OMMEKEER IN DE TIJD VAN HELENA
Heiligen
Onze kinderen weten, dat we graag kerken in de Oude Helenakerk; het kerkgebouw, ‘waar nog de wolk gebeden hangt van wie zijn voorgegaan.’ Daarom was het voor een van onze kinderen min of meer logisch om mij afgelopen herfst op mijn verjaardag een icoon van de heilige Helena en haar zoon de Romeinse keizer Constantijn cadeau te doen; voor mij was het een grote verrassing. De icoon, die ik kreeg, is in september 2024 geschilderd door mevr. J. Franken-Withagen uit Oss. Vermeldenswaard is dat zij in 1931 geboren is. Dus reken haar leeftijd maar uit! Haar toestemming hebt u, want haar geboortejaar staat achter op de icoon.
Om meteen een protestants misverstand te vermijden: een heilige is niet iemand, die ‘zonder zonde’ zou zijn. In het Nieuwe Testament worden met ‘de heiligen’ alle volgelingen van Jezus bedoeld. Langzamerhand verschoof in de eerste eeuwen van de kerk, de tijd van vervolgingen, de betekenis naar ‘martelaren’. Daarna werden er vooral de christenen mee bedoeld, die zich op een bijzondere manier voor de samenleving en de kerk hebben ingezet vanuit hun geloof in Jezus; Helena is een van hen.
Het jaar van de grote ommekeer: het jaar 313
De bedoeling van dit artikel is dan ook: niet zozeer aandacht vragen voor iconen – dat is terecht in KerkVenster al vaker gebeurd – , maar voor Helena en de tijd waarin zij leefde. Wie is deze vrouw naar wie onze Oude Helenakerk vernoemd is en van wie de naamdag in de rooms-katholieke traditie op achttien augustus valt? Dikwijls is de naamdag de sterfdag van de betrokkene omdat deze op zijn laatste dag op aarde de hemelse heerlijkheid mag binnengaan. Voor Helena zal niet gelden dat haar naamdag18 augustus samenvalt met haar sterfdag, want binnen andere kerkelijke tradities valt haar naamdag op andere data.
Helena is omstreeks 255 geboren en trouwde met keizer Constantius Chlorus. Uit dit huwelijk werd Constantijn geboren. Gedurende de eerste drie eeuwen bestond de christelijke kerk vooral uit plaatselijke gemeentes, die sterk leden onder vervolgingen. In het Romeinse Rijk maakten de volgelingen van Jezus mee, dat ze gevangen werden gezet, gemarteld, gedood. De grote ommekeer vindt plaats in 313. In dat jaar neemt Helena het christelijk geloof aan. In datzelfde jaar vaardigt haar zoon, keizer Constantijn, het Edict van Milaan uit, dat de christenen vrijheid van godsdienst schenkt. Hij wordt de eerste christenkeizer.
Helena heeft gestraald!
Het geloof in Jezus inspireert haar tot het bouwen van veel kerken, o.a. in Betlehem en Jeruzalem. Het gevolg daarvan is, dat pelgrims op weg gaan naar het Heilige Land. Er bestaat een legende, die vertelt: Helena heeft het kruis van Jezus gevonden. Deze legende duikt aan het eind van de vierde eeuw op, maar het zal niet meer dan een legende zijn. Het gevolg is wel geweest, dat Helena steeds wordt afgebeeld met als attribuut het ‘gevonden’ kruis. We zien dat ook terug in het beeld, dat eerst bij de r.-k.. Helenakerk in de Dijkstraat stond, maar nu een prachtige plek heeft bij de Oude Helenakerk. Het staat vast, dat Helena zich volop heeft toegewijd aan de jonge christelijke kerk; door haar inzet is zij voor anderen een lichtend voorbeeld geweest. Zij heeft haar naam eer aangedaan; als volgeling van Jezus heeft ze geschitterd! Helena betekent ‘de lichtende, de schitterende’. Rond het jaar 330 is zij overleden.
Concilie van Nicea, het jaar 325
Tijdens haar leven heeft Helena een bijzondere gebeurtenis meegemaakt binnen de kerk. In de nieuwe situatie binnen het Romeinse Rijk – vrijheid van godsdienst voor de christenen – vond keizer Constantijn het nodig om een concilie bijeen te roepen uit alle delen van zijn rijk. Hij wilde eenheid in de kerk, maar ook eenheid in zijn rijk. Er was, anders dan wij in onze tijd kennen, geen scheiding van kerk en staat. Deze eerste wereldwijde kerkvergadering vond plaats in Nicea (nu Iznik in Turkije) in het jaar 325 . De christelijke leiders kwamen hier samen om met elkaar in gesprek te gaan over wat precies de essentie van hun geloof is. Het gesprek spitste zich vooral toe op: Wie is Jezus? Een vraag, die al gesteld werd, toen Jezus op aarde was. Zowel in Jezus’ tijd als in de tijd van Helena en haar zoon Constantijn waren er uiteenlopende reacties op deze vraag. Sommige mensen zagen hem als een supermens, anderen als volledig God. In een geloofsbelijdenis hebben de kerkleiders van toen de kern van het christelijk geloof samengevat. We kennen deze als de geloofsbelijdenis van Nicea. Deze geldt tot op de dag van vandaag als de geloofsbelijdenis van alle christenen.
De officiële tekst van de geloofsbelijdenis Nicea
Wij geloven in één God, de almachtige Vader,
Maker van hemel en aarde,
van alle zichtbare en onzichtbare dingen.
En in één Heer Jezus Christus,
de eniggeboren Zoon van God,
uit de Vader geboren voor alle eeuwen,
licht uit licht,
waarachtig God uit waarachtig God,
geboren, niet gemaakt,
één van wezen met de Vader: door wie alle dingen geworden zijn;
die om ons mensen en om ons behoud is neergedaald uit de hemelen,
en is vleesgeworden uit de Heilige Geest en de maagd Maria,
en is mens geworden;
die voor ons ook is gekruisigd onder Pontius Pilatus,
geleden heeft en begraven is
en op de derde dag is opgestaan naar de Schriften;
is opgevaren naar de hemelen
en zit aan de rechterhand van de Vader,
en die zal wederkomen in heerlijkheid, om te oordelen levenden en doden;
en zijn rijk zal geen einde hebben.
En in de Heilige Geest,
die Heer is en levend maakt,
die voortkomt uit de Vader [en de Zoon],
die samen met de Vader en de Zoon aanbeden en verheerlijkt wordt,
die gesproken heeft door de profeten;
in één, heilige, katholieke en apostolische kerk;
wij belijden één doop tot vergeving van zonden;
wij verwachten de opstanding der doden
en het leven in de wereld die komt.
Amen
De kern waarom het gaat in het christelijk geloof
Kernachtig vertelt deze geloofsbelijdenis :
– God is één, maar bestaat tegelijk als Vader, Zoon (Jezus) en Heilige Geest.
– Jezus is echt God en echt mens. Hij is geboren, gestorven en weer opgestaan om mensen met God te verzoenen.
– De Heilige Geest is ook echt God.
– Er is één universele kerk, gezonden in de wereld met vergeving en de hoop op nieuw leven.
Schitteren als sterren aan de hemel.
Helena, de schitterende, leefde in een eeuw van een grote ommekeer. Het lijkt erop, dat men later dit ook zal zeggen van de tijd, waarin wij leven, maar dan vanwege een tegenovergestelde beweging: steeds minder volgelingen van Jezus in West-Europa. Maar wat blijft, is de oproep van Paulus om ‘te midden van een verdorven en ontaarde generatie te schitteren als sterren aan de hemel.’ Deze oproep van hem past naadloos in onze tijd, waarin mensen op de vlucht niet welkom zijn en een volksvertegenwoordiging het helpen van mensen in nood klaarblijkelijk strafbaar wil stellen.
Hoe kostbaar is het daarom, wat in de geloofsbelijdenis van Nicea van 325 is verwoord: we hebben een Heer, die gekomen is om te redden.
ds. Gerhard ter Maat