Alfons Brüning en Heleen Zorgdrager zijn beiden nauw verbonden met Oekraïne. Hoe kijken zij naar de politieke en kerkelijke situatie?
Er bestaan hardnekkige mythes over Oekraïne. Zoals dat het land twee culturen zou kennen, de ene op het Westen gericht en de andere op Rusland gericht. En dat die culturele deling samenhangt met een tweedeling in taal: Oekraïens- dan wel Russischsprekend. En dat deze tweedeling zich weerspiegelt op religieus gebied: kerken die meer Oekraïens-nationalistisch of meer Russisch georiënteerd zouden zijn.
De theorie van de Amerikaanse politicoloog Samuel Huntington (1927–2008) wordt er graag bijgehaald om deze voorstelling van zaken wereldbeschouwelijk te staven. Er zou een ‘clash of civilizations’ gaande zijn waarvan de breuklijn door Oekraïne loopt. De huidige oorlog zou daarvan het (bijna) onontkoombare resultaat zijn.
Deze schematische voorstelling van zaken doet geen recht aan de rijkgeschakeerde Oekraïense werkelijkheid. Sterker nog: zij is gevaarlijk, omdat dit precies het ideologische narratief is dat het Russische regime gebruikt om zijn claim op Oekraïne te rechtvaardigen. Steeds meer wordt duidelijk hoe religieuze narratieven meedoen. Deze oorlog, zegt filosofe Orysya Bila, wordt niet alleen met wapens maar ook via de media uitgevochten. Woorden doen ertoe, beelden ook. Geopolitiek en theopolitiek zijn met elkaar verstrengeld.
Poetin stelt de ‘speciale militaire operatie’ voor als een heilige missie om de Oekraïners terug te brengen in de ‘Russische Wereld’. De ontstellende preek van patriarch Kirill op de zondag van vergeving laat evenmin te raden over. Hij spreekt van een metafysische strijd tegen het absolute kwaad, een test van loyaliteit aan Gods Woord, een verdedigingsoorlog tegen de verdorvenheid van het Westen die vooral zou blijken uit het opleggen van homoparades.
Het echte verhaal
Wat hebben wij, de auteurs, in onze jarenlange betrokkenheid leren kennen als het echte verhaal van Oekraïne, van haar kerken en haar gelovigen? Als deze oorlog iets laat zien, is het een ongekende eenheid van Oekraïense mensen en van hun kerken. Direct na de nachtelijke invasie op 24 februari veroordeelde de Raad van Kerken en Religieuze Organisaties (UCCRO) unaniem de niet-geprovoceerde Russische aanval, sprak steun uit aan de strijdkrachten van Oekraïne en riep alle religieuze en politieke leiders in de wereld op al het mogelijke te doen om de agressie te stoppen.
De Raad telt meer dan vijftien kerken die samen meer dan negentig procent van het religieuze landschap van Oekraïne dekken. Ook de islamitische en joodse gemeenschappen zijn vertegenwoordigd. Opvallend is dat de twee grote orthodoxe kerken, die vaak als rivalen worden gezien, nu eensgezind optreden. De oorlog heeft hen dichter bij elkaar gebracht.
Het zijn de Orthodoxe Kerk van Oekraïne (OCU) en de Oekraïense Orthodoxe Kerk (UOC) onder het Patriarchaat Moskou. De Orthodoxe Kerk van Oekraïne bestaat sinds 2019 en is voortgekomen uit een vereniging van twee al eerder van Moskou afgesplitste kerken. Zij ontving haar zelfstandigheid van de Oecumenisch Patriarch van Constantinopel, Bartholomeus. Zij is de grootste kerk maar geen ‘nationale’ of bevoorrechte kerk, daarvoor is het religieuze landschap in Oekraïne te divers.
De andere grote kerk, de Oekraïense Orthodoxe Kerk (UOC), bevindt zich formeel onder het gezag van de Russische patriarch Kirill. Maar de oorlog zorgt voor een breuklijn tussen de moederkerk en haar Oekraïense dochter. Metropoliet Onufrij, de leider van de Oekraïense tak, heeft Ruslands schending van de territoriale integriteit van Oekraïne onomwonden veroordeeld. Met verwijzing naar Kaïns broedermoord riep hij Poetin op het bloedvergieten te eindigen. Hij erkent dat orthodoxe gelovigen in Oekraïne en Rusland verbonden zijn, maar dat rechtvaardigt geen imperialistische oorlog tegen een ander land.
Hoewel kerken in Oekraïne de afgelopen jaren zeker veel rivaliteit gekend hebben over allerlei kwesties, hebben de kerkleiders nu de strijdbijl begraven. Als het al van toepassing was, dat horen bij de ene of andere kerk betekende dat je je identificeerde met een Oekraïens of een Russisch patriottisme, dan gaat het in de huidige situatie echt niet meer op. Voor de meeste gelovigen speelde dat al nooit een rol.
Waarden …
Typisch voor Oekraïne, en voor de religieuze houding, is een onbepaaldheid, een mengeling en zekere vaagheid van identiteiten die samengaan met wederzijdse tolerantie. Een aanzienlijk aantal mensen in dit religieuze land identificeert zich in peilingen als ‘gewoon orthodox’ en zet zich bewust af tegen pogingen om bij een kerkelijk of nationaal kamp te worden ingedeeld. De OCU en de UOC vieren hun kerkdiensten doorgaans in verschillende talen, in respectievelijk Oekraïens en Kerkslavisch. Maar ook dat weerspiegelt geen diepere tweedeling.
Meer dan zeventig procent van de Oekraïners is compleet tweetalig, als ze al niet een andere moedertaal hebben zoals Pools, Roemeens, Hongaars of Krim-Tataars. Scherpe scheidslijnen kunnen daarom niet getrokken worden op gebied van religie, taal of cultuur. De werkelijkheid is complex, rijk gevarieerd en kent vele lagen, die in één familie samen kunnen komen.
Het nationale zelfbewustzijn van de Oekraïners heeft zich sinds de Maidanrevolutie enorm ontwikkeld. Het beperkt zich niet langer tot een vorm van etnisch nationalisme – extreemrechtse partijen zijn niet vertegenwoordigd in het parlement, anders dan in Nederland. We zien nu overwegend een civiele vorm van nationalisme. Je bent Oekraïner als je burger bent van dit land, wat ook je afkomst is qua taal, etniciteit, cultuur of religie. Je bent Oekraïner als je de waarden waarvoor EuroMaidan stond: vrijheid, menselijke waardigheid en solidariteit, aanhangt.
… in de praktijk
Oekraïne heeft zich geoefend in omgaan met diversiteit. Niet altijd echt voorbeeldig misschien, maar in elk geval onder het grootste deel van de bevolking vreedzaam, tolerant en met humor. ‘In ons land is wel een probleem met corruptie. En er zijn gaten in de straten. Maar wij mogen onze mening hebben, en deze luid zeggen. En als wij een nieuwe president kiezen, dan vertrekt de oude,’ zei niet lang geleden een Oekraïense vrouw tegen een Duitse journalist.
Vrijheid, rechtsstaat en democratie zijn gegroeid tegen de restanten van een Sovjetmentaliteit in. Om in beelden te spreken: als Oekraïne een plein is waar diversiteit en verantwoordelijk burgerschap geleefd en gerespecteerd worden, dan is Rusland een toren waar verticaal georganiseerde macht elke vorm van zulk burgerschap onderdrukt.
De kerken in Oekraïne hebben ervoor gekozen dit land en deze rechtsstaat-in-opbouw te ondersteunen. Ze doen dat op basis van christelijke overtuiging. Het heeft te maken met mensen willen zien als beeld van God. Ze brengen het nu in praktijk te midden van vernietigend oorlogsgeweld. Kerken verlenen humanitaire hulp en mobiliseren hun internationale netwerk. Priesters dalen af in de schuilkelders om bij de mensen te zijn. De kerk houdt niet op naar waarheid te zoeken en waarheid te spreken.
‘Noem de dingen zoals ze zijn. Help ons niet omdat we zielig zijn,’ zeggen ze tegen ons in het Westen. ‘Help ons omdat de waarden die wij verdedigen, ook jullie waarden zijn. Deze manier van samenleven wordt met vernietiging bedreigd. Onze vrijheid is die van jullie. Onze strijd is jullie strijd.’
Alfons Brüning is bijzonder hoogleraar Orthodoxie, Mensenrechten, Vredesopbouw aan de PThU en directeur van het Instituut voor Oosters Christendom aan de Radboud Universiteit Nijmegen.
Heleen Zorgdrager is hoogleraar systematische theologie en genderstudies aan de PThU en sinds 2005 als gastdocent verbonden aan de Oekraïense Katholieke Universiteit in Lviv.
Overgenomen uit Woord&Dienst, april 2022 (zie ook www.woordendienst.nl)